İyidere... Rize'nin Trabzon sınırındaki şirin ilçesi. Mağaralar beldesi... Mağaralar binlerce yıl öncesinden beri 1970'li yıllara kadar el emeği göz nuru ile oluşturulmuş, el emekleri bir geçim kaynağı olmuş yöre sakinleri için. O mağaraların içinde en büyüğü yöre de "Pileki Mağarası" olarak adlandırılmaktadır.

İyidere İlçe merkezinden 3 km uzaklıkta bulunan İyidere Pileki Mağarası İyidere İlçesi Köşklü Köyü sınırlarında yer almaktadır. Karadeniz’e özgü hamsikoli (hamsili ekmek) ve mısır ekmeğini pişirmek için kullanılan pilekinin hammaddesinin çıkarılması ile oluşan yapay bir mağaradır.

Mağara insan eliyle yapılmış olup; bölge halkı tarafından pileki taşı çıkartılmak için M.Ö. 2300'li yıllardan başlayan süreç 1970'li yıllara kadar sürmüştür. Ancak, teknolojinin gelişmesi ve alışkanlıkların değişmesi nedeniyle artık buradan taş çıkartılmamaktadır. Mağaranın içinde birçok tünel, tünellerin sonunda da boşluklar, boşlukları takip eden tüneller, kuyular ve göller bulunmaktadır.

Pileki; bir zamanlar yöre mutfağının olmazsa olmazlarındandı. Ekmeğin en eski pişirilme şekli olan taş üzerinde pişirme işleminin devamı olarak kabul edilen, içi oyulmuş formda olan pileki özellikle Doğu Karadeniz insanı için önemli bir araçtı. Büyüklüklerine göre laz, yarım, üççeyrek, kotluk, ikili kotluk gibi isimle anılırdı. Mağaradan çevresi oyularak alınan taşların içleri oyulur, yöre ihtiyacı fazlası deniz yoluyla başka şehirlere pazarlanırdı. Günümüzde kullanan sayısı az olmakla birlikte, bilinirliğini koruyan pilekiler mısır ekmeği pişirmede kullanılırlar. Kara taşın oyulması ile elde edilen pileki, bünyesine biriktirdiği ısıyı yavaş yavaş hamura vermesi, kısa sürede soğumaması nedeniyle tam kıvamında bir pişirme sağlar.

Yöre halkı tarafından ekmeğe farklı bir lezzet verdiği için önemsenen pilekiyi bugün yapan usta sayısı yok denecek kadar azalmıştır. Pileki Mağarası, ne maviye ne de yeşile hasret, yeşilin maviyle kucaklaştığı Karadeniz gözlerinizin önünde, elinizi uzatsanız, bir adım atsanız sanki Karadeniz’e ulaşacaksınız gibi...

Pileki Nedir? Pileki, önce sacayağının üzerine konularak altına ateş yakılıp ısıtılmaktadır. Isıtıldıktan sonra büyük lahana yaprağı veya muz yaprağı ile kaplanarak hamsili ekmeğin ve mısır ekmeğinin hamuru içine konulmaktadır. Sacayağının üzerinden alınıp, üst kısmı sac ile örtülmektedir. Daha sonra ocağın içindeki kızgın külün içine gömülmektedir. Üzerinde de tekrar ateş yakılarak içindeki malzemenin pişirilmesi sağlanmaktadır. Pileki içinde buğday unu hamuru ile de ekmek pişirilmektedir. Pileki malzemesi özel bir taş olan, Karadeniz’e özgü bir mutfak gerecidir. Yuvarlak ve içi boşaltılmış çanak şeklindedir.

Pileki yapımında kullanılan bu özel taş malzeme İyidere İlçesi Köşklü Köyün’deki Pileki Mağarasından çıkarılıp işlenmektedir. Binlerce yıldır yapılan bu işlem sonucunda Pileki Mağarası oluşmuştur. Mağara girişte iki büyük mekândan sonrasında ise birçok tünelden meydana gelmiştir. İçinde kuyular ve göller mevcuttur. Günümüzde ışıklandırılarak çeşitli düzenlemelerle ziyarete açılmıştır.

İyidere Kaymakamlığına ait verilerden yararlanarak sizler için Pileki Mağarası ve Pileki Taşıyla alakalı bilgi toplamaya çalıştım. İyidere Kaymakamlığınca gerek Pileki Taşı Yontuculuğunun Yaşatılması, gerekse Pileki Mağarasının turizme açılması için çok önemli çalışmalar yapılmaktadır.

Nisan ayının üçüncü haftasında “Turizm Haftası” etkinlikleri kapsamında; “İyidere Pileki Mağrası Mesire Alanı ve Doğa Yürüyüşü Projesi” hayata geçirilecektir. Proje kapsamında İyidere sahilinden “Pileki Mağarasına” giden yaklaşık üç kilometrelik bir doğa yürüyüşü alanı oluşturuldu. Yürüyüş parkuru dere kenarından devam ederek ilerliyor. Adeta saklı bir cennet gibi… Yürüyüş parkuru üzerinde su değirmenleri, mesire alanları gibi birçok doğal güzellik bulunmaktadır. Ailenizle hem hoş bir doğa yürüyüşü yapmak hem de güzel bir piknik için aranan mekânlardan bir tanesi olacaktır.

Projenin yapımında oldukça fazla çaba sarf eden İyidere Kaymakamımız Sayın Orhan ALTUN Beyefendinin emekleri göz ardı edilemez. Bütün kaymakamlar gibi görev süresini doldurduğunda İyidere İlçesinden ayrılacak olan İyidere Kaymakamı Orhan ALTUN, arkasında uzun yıllar geçse de insanlara kendini hatırlatacak çok önemli bir eser bırakmaktadır.

İyidere Pileki Mağrası Mesire Alanı ve Doğa Yürüyüşü Projesi; içerisinde birçok etkinliği barındıran yöremiz için çok önemli bir turizm hizmeti olacaktır. Doğa yürüyüşü parkuru, mesire alanı, Pileki Mağarası ve mağaradan çıkarılacak taşlardan yapılmaya devam edilecek “Pileki Taşı Yontuculuğu Atölyesi” gibi insanların dolu dolu bir gününü geçirebilecekleri sosyal ve tarihsel bir değer olacaktır.

Bu kapsamda yine İyidere Kaymakamlığınca hazırlanmış olan “İyidere’de Pileki Taşı Yontuculuğu Sanatı Yaşatılıyor” projesi kapsamında Pileki Mağarasına yakın bir alanda oluşturulacak; pileki atölyesini yöremiz turizminin hizmetine sunacaktır. Oluşturulacak atölyede, unutulmaya yüz tutmuş el sanatları kapsamında Halk Eğitimi Merkezi destekli kurslar açılarak; hem pileki taşı yontuculuğu sanatı yaşatılacak hem de yöre insanları için geçmişte olduğu gibi gelecekte de önemli bir geçim kaynağı oluşturulacaktır.